Walory przyrodnicze obszarów położonych na terenie miasta Jaworzna stwarzają dogodne warunki do wykorzystania ich w celach dydaktycznych. Zajęcia terenowe w środowisku lokalnym dają możliwość kształcenia młodych pokoleń w sposób nowoczesny poprzez nauczanie zintegrowane. Realizacja tej formy kształcenia wymaga współpracy nauczycieli poszczególnych przedmiotów w celu ustalenia wspólnych elementów łączących ich dziedziny nauczania.
Proponowana ścieżka daje szeroki wachlarz możliwości co do wyboru realizowanych w terenie zagadnień np.:
• biologicznych i ekologicznych ze względu na jej ekoróżnorodność
• przyrodniczych, tj. orientacja w terenie, struktura lasu
• plastycznych, np. kolorystyka lasu w zależności od pór roku
• edukacji regionalnej, gdyż na trasie ścieżki znajdują się szczątki
obozu pracy (ode. 2) i cmentarz żydowski (ode. 3)
Walorem ścieżki jest jej konstrukcja, oparta na układzie odcinków, z których każdy pozwala dostrzec różne aspekty rozważanego tematu i stanowi jej integralną część.
Taki podział trasy zwalnia uczących z przechodzenia całej trasy jednorazowo. Nauczyciel może wybrać ten odcinek, który odpowiada realizowanej akurat na zajęciach tematyce
i poświęcić mu szczególną uwagę, dostosować do wieku i zasobu wiedzy uczniów.
Ogromnym atutem ścieżki jest jej lokalizacja w kompleksie leśnym „Podłęże",
do którego dojazd nie sprawia trudności, a w jego pobliżu znajduje się wiele szkół
i przedszkoli.
UWAGI ORGANIZACYJNO - METODYCZNE
Ścieżka ma charakter otwarty, może być modyfikowana lub częściowo wykorzystana w zależności od potrzeb edukacyjnych.
Cele główne:
1. Poznanie najbliższego środowiska, jego walorów przyrodniczych.
2. Rozwijanie wrażliwości na środowisko przyrodnicze.
3. Kształtowanie świadomości ekologicznej, a zwłaszcza poglądów i przekonań zmierzających do poszanowania każdej formy życia.
4. Zainteresowanie przeszłością i wzbudzenie poczucia przynależności do środowiska lokalnego.
Uczestnicy: dzieci i młodzież na każdym poziomie kształcenia.
5. Forma: zajęcia terenowe.
6. Długość całej trasy: 8,5 km.
7. Czas trwania całej ścieżki: 3-4 godziny.
8. Metody pracy: wg uznania nauczyciela, należy je dostosować do wieku uczniów i ich możliwości wykonawczych.
Propozycje ćwiczeń:
1. Rozpoznawanie gatunków roślin i zwierząt.
2. Rozróżnianie stref w lesie lub zbiorniku wodnym.
3. Zbieranie nasion i owoców.
4. Pomiar drzew.
5. Orientacja w terenie.
6. Fotografowanie ciekawych obiektów.
7. Plastyczna interpretacja obrazu - zajęcia plenerowe.
Omówienie odcinków ścieżki edukacyjnej.
Odcinek pierwszy - „Do nasypu
"
Trasa: ścieżka rozpoczyna się obok budynku miejskiej pływalni; należy iść prosto,
a następnie, schodząc po skarpie, skręcić w prawo; minąwszy pierwszą tablicę idziemy ciągle prosto. Odcinek pierwszy jest początkowo zdominowany przez las liściasty. Jest to w całości drzewostan nasadzany. Najliczniejsze gatunki to
brzoza brodawkowata i
klon jawor. Również można tutaj spotkać
robinię akacjową .
Wśród roślinności zielnej dominują gatunki obce takie jak: słonecznik bulwiasty sprowadzony z Ameryki Północnej, rdestowiec ostrokończysty występujący w Japonii jako pionier na czynnych wulkanach.
Murawy śródleśne są miejscem wzrostu licznych roślin leczniczych, np.
krwawnik pospolity , bluszczyk kurdybanek , babka zwyczajna i lancetowata , podagrycznik pospolity , tojeść pospolita . Licznie występują tutaj dwa lecznicze i częściowo chronione krzewy:
kalina koralowa i kruszyna pospolita.
Ekoróżnorodność zwiększają grupy roślin wilgociolubnych np.:
czyściec błotny, biec biały. Inną grupą licznie reprezentowaną są rośliny ruderalne, takie jak:
glistnik, jaskółcze ziele , trybula leśna , chwastnica jednostronna . Rośnie tutaj też masowo
pokrzywa zwyczajna - wskaźnik azotu w glebie.
Elementem środowiska, na który warto zwrócić uwagą są porosty licznie porastające drzewa. Mogą one posłużyć do oceny stopnia zanieczyszczenia powietrza. Obecność takich porostów jak
misecznica proszkowata świadczy o umiarkowanym zanieczyszczeniu powietrza.
Odcinek drugi - „Pomnik"
Trasa: minąwszy nasyp kolejowy i drugą tablicę idziemy ciągle prosto; droga jest doskonale widoczna; po drodze mijamy pomnik.
Pierwszym rzucającym się w oczy elementem drugiego odcinka jest nasyp kolejowy . Patrząc na materiał, z jakiego go zbudowano oraz biorąc pod uwagę fakt jego ciągłego użytkowania, dziwić może występowanie na nasypie jakichkolwiek roślin. A jednak. Przyroda wkroczyła nawet tutaj. Proces owego wkraczania przyrody na tereny przez nią nie zajęte to sukcesja ekologiczna. W przypadku nasypu kolejowego mamy do czynienia z sukcesją pierwotną - przyroda zajmuje dany teren pierwszy raz. Wśród roślin rosnących na nasypie występują głównie gatunki mało wymagające, np.:
szczawik zajęczy i rzadszy żółty ,niecierpek pospolity, stokrotka pospolita, powój polny , rzodkiew świrzepa , tasznik pospolity czy
starzec zwyczajny . Obserwowane stadium sukcesji jest przejściowe - różnorodność gatunkowa z pewnością będzie rosła.
Wyraźnie widoczna jest zmiana charakteru lasu - pojawiają się drzewa iglaste, głównie
sosna pospolita . Z innych nowych gatunków należy wymienić
dąb szypułkowy oraz
topolę osikę . Na pniach drzew w tej części lasu bardzo dobrze widoczne jest porastanie ich mchem tylko od północnej strony.
Przemierzając drugi odcinek koniecznie należy zatrzymać się przy pomniku ofiar obozu pracy. .
Odcinek drugi daje doskonałą okazję do zapoznania się ze strukturą pionową lasu. Można w niej wyodrębnić cztery główne części. Piętro drzew składa się z wysokich drzew, np. sosna pospolita, brzoza brodawko wata, klon jawor, topola osika, dąb szypułkowy, jarząb pospolity . Poniżej znajduje się piętro poszycia. złożone z krzewów i młodych drzew, takich jak: kalina koralowa i kruszyna pospolita, młode okazy brzozy i dębu czerwonego , czeremcha amerykańska i sosna czarna , róża dzika , bez czarny , paproć orlicy pospolitej . Przedostatnią warstwą jest runo leśne - tutaj rosną różne krzewinki i rośliny zielne , fiołek trójbarwny , skrzyp leśny , pięciornik gęsi . Najniższą warstwą jest ściółka - tu rosną niepozorne mchy .
Odcinek trzeci - „Osiedle Podłęże"
Trasa: minąwszy pomnik należy iść ciągle prosto; dochodzimy do granicy lasu; po wyjściu z lasu należy skręcić w prawo, dojść ul. Wilczą do al. Piłsudskiego i idąc nią prosto dojść do ul. Moniuszki (po drodze mijamy cmentarz żydowski).
Im bliżej jest się granicy lasu, tym więcej gatunków światłolubnych można zaobserwować. Pojawia się wiele nowych krzewów:
bez czarny , głóg , śnieguliczka biała . W trawie rośnie wiele roślin i chwastów:
stulisz lekarski , rumianek bez-promieniowy (bardzo cenna, bogata w olejki eteryczne roślina
), tobołki polne.
Ciekawym elementem flory są różne gatunki
lucerny. L. siewna i 1. sierpowata jako rośliny spokrewnione wykazują jednocześnie wiele cech różniących je nawzajem.
Wychodząc z lasu należy zwrócić uwagę na jedną rzecz - kształt korony drzew na granicy lasu różni się znacznie od kształtu koron drzew w środku drzewostanu. Jest to spowodowane różną dostępnością światła i jest przykładem zmienności środowiskowej dostosowującej gatunek do zaistniałych czynników.
Opuszczając las wychodzimy wprost na osiedle bloków . Jest to doskonały teren do zapoznanie się z florą przydrożną. Wśród pospolitych roślin przydrożnych spotkać można takie gatunki jak:
wrotycz pospolity , stosowany jako lecznicze zioło przeciw zaburzeniom trawiennym i czasem też jako przyprawa;
nawłoć kanadyjska i późna , aster nowobelgijski charakterystycznych, fioletowo - żółtych kwiatach,
starzec zwyczajny s. wiosenny , rukiewnik wschodni , rzepik pospolity , wilczomlecz lancetowaty i wiele innych. Na skraju drogi można równieżspotkać gatunki typowo uprawne i ozdobne. Najważniejsze z nich to:
ligustr pospolity , świerk kłujący , żywotnik wschodni i zachodni , cypryśniki , jałowiec chiński i wirginijski ,
rodzimy jałowiec pospolity , różaneczniki .
Mijając cmentarz żydowski warto zwrócić uwagą na kilka starych okazów
bluszczu pospolitego .
Odcinek czwarty - „Młodnik"
Trasa: minąwszy cmentarz należy iść ciągle ulicą Moniuszki; idąc poboczem należy zachować najwyższa ostrożność; po dojściu do zakrętu należy przejść przez ulicę i wejść do lasu pod rurami ciepłowniczymi, kierując się zielonym szlakiem Idąc wzdłuż ulicy Moniuszki trudno nie zauważyć roślinności przydrożnej . Rośliny te są często zniszczone i zakurzone -ruch jest tutaj znacznie większy niż wśród bloków. Oto częstsze gatunki przydrożne, jakie można tutaj spotkać:
ostróżeczka polna , przytulia czepna i p. pospolita wytwarzające czepne nasionka ,
oset nastroszony , ostrożeń lancetowaty , żółtlica drobnokwiatowa oraz ż. owłosiona , koniczyna łąkowa o kwiatach fioletowych
, k. biała o kwiatach białych,
k. pagórkowata, szczaw kędzierzawy .,sz. polny oraz sz. zwyczajny .
Kilkanaście metrów dalej wchodzimy do lasu. Jest to nieco inny las niż dotychczas. Oprócz wcześniej widzianych drzew i krzewów spotkać tutaj można
olszę czarną - drzewo charakterystyczne dla terenów wilgotnych, oraz różne gatunki wierzby - tutaj głównie
wierzbę białą i
kruchą .Ciekawy i bardzo bogaty skład ma runo tego lasu. Z ogromnej ilości rosnących tu roślin należy wymienić:
łubin trwały, dzwonka okrągło-listnego, driakiew żółtawą i podobną, ale fioletową
świerzbnicę polną, lnicę pospolitą, przetacznika ożankowego i leśnego
. Rośnie tu też wiele roślin zimozielonych:
borówka brusznica tworząca smaczne czerwone jagody, oraz
borówka czarna , która również jest smaczna, ale w przeciwieństwie do poprzedniej traci liście na zimę. W Jaworznie występuje 14 gatunków storczyków. Na odcinku. 4 spotkamy:
kruszczyka rdzawoczerwonego, k. szerokolistnego i
listerę jajowatą - WSZYSTKIE POD ŚCISŁĄ OCHRONĄ! Z innych chronionych roślin w tym miejscu można zobaczyć pięknego
pomocnika baldaszkowatego.
Odcinek piąty - „Zalewisko"
Trasa: minąwszy młodnik należy iść prosto szlakiem turystycznym zielonym; za zalewiskiem należy skręcić w prawo; idąc leśną drogą dochodzimy do granicy lasu obok EJ III, skąd już blisko na przystanek autobusowy.
Przechodząc obok młodnika leśnego warto zwrócić uwagę na roślinność gleb piaszczystych.
Idąc ciągle szlakiem dochodzimy do dużego zalewiska. Jest to antropogeniczny zbiornik powstały przez zalanie wodą pogórniczych zapadlisk. Przyroda natychmiast zasiedliła ten teren stwarzając tutaj bardzo zróżnicowany ekosystem.
Flora tego obszaru jest niezwykle bogata. Piaszczyste nabrzeża porasta wiele roślin światłolubnych:
dziewanna drobnokwiatowa i dz. wielkokwiatowa , bylica piołun i
zwyczajna , nostrzyk biały i żółty , bodziszek łąkowy , ślaz dziki , lulek czarny - silnie trujący. W okolicach skarpy rozciągają się rozległe połacie piasku. Porasta je interesująca roślina:
wierzbówka kiprzyca . Rośnie ona w strefie zalewanej czasami w czasie obfitych deszczów, wytworzyła więc bezlistne dolne partie łodyg. Jest to ciekawy przykład odpowiedzi rośliny na warunki środowiska. Typowo nadwodną roślinnością są:
mydlnica lekarska zawierająca w swoim kłączu substancje pieniące,
jeżogłówka gałęzista, pałka szerokolistna i trzcina pospolita . Zalewisko ma więc wyraźną budowę strefową. W odwadniającym zalewisko strumieniu rośnie
pływacz zwyczajny - roślina owadożerna. Wiele ciekawych roślin porasta położone za zalewem wrzosowisko
. Główny składnik to
wrzos zwyczajny. Między jego krzewinkami rosną posadzone tutaj wierzby:
wierzba biała,
w. krucha i wierzba iwa. Z innych roślin zielnych wymieńmy np
.: firletkę poszarpaną, sit skupiony, jasieniec piaskowy, turzyca ścieśniona i owłosiona , wierzbownica górska i kosmata , żarnowiec miotlasty.
Unikatowa jest też fauna zbiornika. Najciekawsze gatunki to:
perkoz zausznik i
dwuczuby , perkozek , czernica , głowienka , kaczka krzyżówka , łyska , płazy, takie jak
rzekotka drzewna , traszka zwyczajna i żaba dalmatyńska, ciekawe bezkręgowce:
wypławek biały oraz
stułbia szara .
Opracowała
Elżbieta Smajdor